کد مطلب:36690 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:24

گنجینه پرسمان » اعتقادات

دولت يا قانون تا چه حد مي تواند محدود كننده ي آزادي هاي فردي باشد؟

جواب اجمالي:


آزادي در معاني مختلفي مانند اختيار، رهايي از غرايز و وارستگي به كار رفته است، ولي آنچه محور بحث آزادي در سياست محسوب مي شود، آزادي مدني، يا اجتماعي است.

گروهي در مورد آن راه افراط را پي گرفته و هر گونه محدوديت براي انسان را موجب بدبختي و بي چارگي دانسته اند. آنها در صورتي محدوديت آزادي را مي پذيرند كه آزادي مانع آزادي شود. در بين اين گروه برخي، قانونگذاري را حق ملت و برخي ديگر، حق متخصصان و كاردانان و سياستمداران مي دانند.

برخي ديگر راه تفريط را پيش گرفته اند و مردم را وحوش و درندگاني مي دانند كه تمدن آنها را به بنده كشيده است. در نظر آنها علت رفتار نسبتاً متمدنانه انسان در جوامع كنوني اين مي باشد كه صلاح خود را كنار گذاشتن ستيز متقابل با همنوعان و پذيرش قدرت دولت مي بيند. او در ازاي امنيت اجتماعي از سبعيت فطري دست برداشته است.

ديدگاه متفكران غرب در باب آزادي از يك سو به تفسيري كه از انسان عرضه مي كنند، ارتباط كامل دارد. و از سوي ديگر، تمامي اين متفكران دوران روشنگري، با تمام اختلافات مبنايي، در يك نكته با هم مشتركند و آن اين كه قانون گذاري حق بشر است.

در انديشه ي سياسي اسلام هيچيك از آن دو راه پذيرفته نيست. از ديدگاه اسلام انسان هم فطرتي الهي دارد و هم داراي طبيعتي مادي است كه منشأ تمايلات حيواني در او مي باشد. قانون گذاري و تعيين مسير دنيايي انسان مي بايست با هدايت الهي و در پرتو وحي رباني باشد، زيرا اين خداوند است كه از صلاح و فساد آدمي آگاه است.



جواب تفصيلي:



آزادي در معاني مختلفي مانند اختيار، رهايي از غرايز و وارستگي به كار رفته است، ولي آنچه محور بحث آزادي در سياست محسوب مي شود، آزادي مدني، يا اجتماعي است. سؤال اصلي در باب آزادي اجتماعي اين است كه دولت يا قانون تا چه حد مي تواند محدود كننده ي آزادي هاي فردي باشد؟

گروهي در پاسخ به سؤال مزبور راه افراط را پي گرفته و هر گونه محدوديّت براي انسان را موجب بدبختي و بي چارگي دانسته اند. جان استوارت ميل مي گويد:

«جامعه اي كه به صورتي آزادي رامحدود كند، افرادي كم عقل، كم جرأت و به طور خلاصه كم استعداد به بار مي آورد.»(1) روسو مي گويد:

( )

«كسي كه از آزادي صرف نظر كند از مقام آدميّت، از حقوق و حتّي از وظايف بشريّت صرف نظر نموده است و هيچ چيزي نمي تواند اين خسارت را جبران كند.»

اينگونه انديشمندان تنها در صورتي محدوديّت آزادي را مي پذيرند كه آزادي مانع آزادي شود. يعني وضعيّت به گونه اي باشد كه آزادي يك فرد آزادي ديگران را سلب نمايد. از اين رو، به اعتقاد آنان تنها مرز آزادي، آزادي است.

در بين اين گروه برخي، مانند روسو، قانونگذاري را حقّ ملّت مي دانند و دولت را مجري اراده ي ملّت مي شمارند. امّا برخي ديگر، مانند جان استوارت ميل، معتقدند كه شركت در انتخابات و قانونگذاري، حقّ متخصّصان و كاردانان و سياستمداراني است كه مي توانند امور اجتماعي را بررسي كنند، صلاح و فساد را از يكديگر تشخيص دهند.

از ديدگاه اسلام هر چند انسان فطرتي الهي دارد كه او را به سوي خيرات و معنويّات دعوت مي كند،(4) ولي اين موجود داراي طبيعتي مادّي نيز هست كه منشأ تمايلات حيواني در او مي باشد. سعادت بشر در غلبه ي فطرت او بر طبيعتش تأمين مي شود. البته در اين ميانديكتاتوري دولت را چنين توجيه مي كند كه مردم بر اساس قرار داد اجتماعي پيماني يك طرفه (ايقاعي) با دولت به امضاء رسانده اند، كه براساس آن در برابر امنيّت اجتماعي از آزادي خود صرف نظر نموده اند.

مروري اجمالي بر آنچه گذشت نشان مي دهد كه ديدگاه متفكّران غرب در باب آزادي به تفسيري كه از انسان عرضه مي كنند، ارتباط كامل دارد. اگر نسبت به انسان بدبين باشند، مسير ماكياولي و هابز را در پي مي گيرند و اگر خوشبين باشند، در راه جان لاك و ژان ژاك روسو گام مي نهند.

از سوي ديگر، تمامي اين متفكّران دوران روشنگري، با تمام اختلافات مبنايي، در يك نكته با هم مشتركند و آن اين كه قانون گذاري حقّ بشر است ولو معتقد به فطرتي وحشي و درنده خو براي او باشند.طبيعت نيز به سهم شايسته ي خود بايد برسد.

از سوي ديگر، قانون گذاري و تعيين مسير دنيايي انسان مي بايست با هدايت الهي و در پرتو وحي ربّاني باشد، زيرا اين خداوند است كه از صلاح و فساد آدمي آگاه است.

با اين وصف، در انديشه ي سياسي اسلام نه آزادي افراطي تجويز مي شود كه موجب فساد و تباهي او گردد، و نه با نگاهي بدبينانه به انسان، او مجبور به پذيرش هر حكومت ناعادلانه اي مي باشد كه همه ي كرامت او را از بين ببرد و از او به جاي موجودي فعّال، مختار و مسئول مهره اي خوار و بي اراده بسازد.

---

مهدي هادوي تهراني